Σαν κτίσμα, ο νερόμυλος δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Είναι ένα μικρό καλύβι που αποτελείται από δύο δωμάτια.. Το κυρίως δωμάτιο είναι ο χώρος που υπάρχουν οι μυλόπετρες και γίνονται όλες οι εργασίες του αλέσματος, καθώς και η προσωρινή αποθήκευση των σάκων. Δίπλα σε αυτό το δωμάτιο, υπάρχει ο χώρος που ο μυλωνάς τον χρησιμοποιεί σα δικό του κατάλυμα .Αυλάκια μεταφέρουν με φυσική ροή το νερό, από κάποιο ψηλότερο σημείο του ποταμού και το οδηγούν σε πτώση μέσα στην Κάλανη 31 , από ύψος περίπου τριών έως τεσσάρων μέτρων. Η ορμητική αυτή πτώση μέσα απ’ το Σιφούνι και πάνω σε μία ειδικά κατασκευασμένη φτερωτή, δίνει κίνηση στις μυλόπετρες. Αυτές ήταν συμπαγείς και κυλινδρικές πέτρες με διάμετρο ένα έως ενάμιση μέτρο περίπου και ύψος γύρω στα 40 εκατοστά. Στο κέντρο τους, ένας άξονας τις κρατούσε πάντα τη μία πάνω στην άλλη, έτσι που όταν περιστρέφονται πάνω στη Χελιδόνα, να θρυμματίζουν οτιδήποτε έπεφτε ανάμεσά τους.
Τα δημητριακά, για να αλεσθούν, τοποθετούνταν στην Καρούτα και ρίχνονταν από μία
ειδικά φτιαγμένη τρύπα ανάμεσα στις μυλόπετρες, μετά το αλεύρι συγκεντρώνονταν από το μπροστινό μέρος που το πέταγε η φυγόκεντρη δύναμη της περιστροφής. Εκεί το τοποθετούσαν σε σάκους και ήταν έτοιμο πλέον να μεταφερθεί. Το νερό, μετά την κίνηση που έδινε στη φτερωτή, περνώντας κάτω από το Ζώριο, το οδηγούσαν με αυλάκια – Μπλάβλακα - πάλι σε μια νέα δεύτερη πτώση, όταν οι κλίσεις του εδάφους το επέτρεπαν. Εκεί, φτιάχνονταν άλλες υδροκίνητες κατασκευές, όπως τα μαντάνια και οι νεροτριβιές.Ο μυλωνάς, εκτός από την δουλειά του στο μύλο είχε και ως καθήκον τη συντήρηση των μονοπατιών, έτσι ώστε τα ζώα με τα φορτώματα να έρχονται και να φεύγουν με ασφάλεια από το μύλο του. Αν κοντά υπήρχε και γεφύρι, τότε αναλάμβανε και την συντήρηση αυτού. Αν φεύγανε πέτρες, αν ξηλωνόταν το καλντερίμι του ή αν έπεφταν οι ακράδες, αυτός είχε συμφέρον να αποκαταστήσει τις ζημιές. Οι υπηρεσίες που προσφέρανε οι μυλωνάδες στα γεφύρια , στις περισσότερες περιπτώσεις, ήταν σωτήριες και γι’ αυτό αρκετά είναι τα γεφύρια που παίρνανε στη συνέχεια τα ονόματα των μυλωνάδων – συντηρητών τους .
Αυτή η συνήθεια της μετονομασίας των γεφυριών ήταν αρκετά διαδεδομένη στην Ήπειρο. Στην Ευρυτανία, κατά μία εκδοχή, το γεφύρι του Μανώλη πήρε το όνομά του απ’ το μυλωνά του παρακείμενου μύλου, Μανώλη, ενώ στο Κλαψί το γεφύρι που υπάρχει λέγεται «Καμάρα» και κατ’ άλλους «Καμάρα στου Ξεκάρφωτου το Μύλο».
Νερόμυλους συναντάμε πάρα πολλούς, τις περισσότερες φορές ερειπωμένους, όπως δίπλα στα γεφύρια του Τόρνου, της Ανηφόρας, στου Μπούχαλη,
στο γεφύρι του Κάντζιου, του Μαραθιά, του Μοναστηρακίου κ.α. Στην περιοχή Κάμινες της Βράχας, κοντά στο γεφύρι που υπήρχε εκεί ήταν ο νερόμύλος του καλόγερου Χασιώτη 32, ο οποίος ανήκε στο μοναστήρι της Βράχας (βακούφικος). Ο μύλος αυτός, που σήμερα είναι μόνο ερείπια, εκτός από τα δημητριακά του μοναστηριού άλεθε και τα δημητριακά και των υπολοίπων κατοίκων της περιοχής, έτσι η μονή καρπωνόταν τα αλεστικά..Υπάρχουν όμως και νερόμυλοι που ακόμα σώζονται, χωρίς να δουλεύουν, όπως δίπλα στα γεφύρια του Δεσπότη – ο ονομαστός μύλος του Θεμελή -, της Καρίτσας, στην Καμάρα Κλαυσίου, στο Πετρογέφυρο των Αγράφων, ενώ ο μύλος του Στενώματος, είναι ο μοναδικός στην Ευρυτανία νερόμυλος κοντά σε γεφύρι, που έχει ανακαινισθεί και λειτουργεί.
--
31. Τα μέρη του νερόμυλου:
Κάλανη ή Κάλανος: Ο μεγάλος κάδος του νερόμυλου, φαρδύτερος επάνω και στενότερος κάτω, που καταλήγει στο σιφούνι, απ’ όπου βγαίνει το νερό με πίεση μεγάλη και περιστρέφει τη φτερωτή.
Ζώριο: Λέγεται το κάτω μέρος του νερόμυλου με την καμάρα απ’ όπου εκσφενδονίζεται το νερό από τη φτερωτή.
Καρούτα: Σκάφη τοποθετημένη επάνω από την μυλόπετρα, όπου βάζουν το γέννημα για να το αλέσουν στο νερόμυλο
Μπλάβλακο: Αυλάκι του μύλου που έχει πολύ νερό
Σιφούνι: Πρόσθετη ξύλινη μπούκα, στόμιο στη βάση της κάναλης του νερόμυλου από την οποία εκσφενδονίζεται το νερό με πίεση και κινεί τη φτερωτή του μύλου
Χελιδόνα: Εξάρτημα σιδερένιο τοποθετημένο κάτω απ’ την μυλόπετρα στην κορφή του άξονα της φτερωτής για να περιστρέφει τη μυλόπετρα
Οι ιδιωματισμοί και οι επεξηγήσεις τους προέρχονται από το βιβλίο του κ. Δημ. Γιαννακού «Το χθες του Μεγάλου Χωριού» Σελ. 114 – 121
32. Β. Ν. Μαντούζα «Η Βράχα», Σελ. 54
.png "English"){kind=small}
